معنویت «۴» چیستی

فرهنگ اصیل ایران / The original culture of Iran

دوستان . . . هیچ می‌دانی که تو خود کیستی / آمده در دهر بهر چیستی (عطار) ، گفتم به عروس دهر کابین تو چیست / گفتا دل خرّم تو کابین من است ، خیام در اینجا دلباخته‌ی بیدخت شاه پریان است، خدای زندگی و خرّمی، که درست در جان او و در جان هر چیزی در گیتی هست. خیام به دنبال چیستی است که در دهر پیدایش می‌یابد. کابین، کابینه به معنای چشم و در کردی منظره است. کابین=شادی از دیدن یا نور بینش شاد، و «کا» به معنای آفتاب است. دیدن زیبایی در انسان شادی می‌آفریند، بیننده را که لبریز از شادیست، به هدیه و دهش برمی‌انگیزد. عروس دهر یا روزگار که خرّم باشد، تنها دل شاد را هدیه می‌خواهد نه مال دنیا را! خرّم خدای زندگی و شادی و عشق است که در زمان تحول پیدا می‌کند، همان ژی یا جی است. به سخن دیگر این جان است که باید شاد و خرّم باشد. دهر=داه=دختر سیمرغ ، واژه‌ی چی در اوستا، از چه، برای چه، چرا و چیست می‌آید که چیم یا چم می‌شود که معنا باشد، و در فرهنگ ایران این واژگان با خرد و بینش و اندیشه جفت و انباز و جداناپذیر از هم هستند. شوربختانه این رابطه را آموزه‌ی زرتشت نفی و طرد می‌کند، وقتی که ژی را از اژی در آیینش از هم می‌برد و روشنایی را از تاریکی جدا می‌سازد! متضادی که از همان آغاز روشن است و نیازی به جستجو ندارد و تنها بایستی یکی را برگزید. نابودی اصل جستجو در تاریکی. در زبان پهلوی واژه‌ی واروم به معنای خرد است، که همان شک و چون و چرای اندیشیدن است. در فرهنگ گوهری ایران اکوان یا اکومن، هومن و بهمن است. کو در پارسی و اکو در کردی به معنای چرایی و پرسش و شگفتی است. به جغد که مرغ بهمن یا خدای بینش باشد هم کوکو می‌گفتیم. واژه‌ی چی در اوستا برگرفته از نام جی یا ژی، زنخدای خرّم است. اندروای، خدای ایران می‌گوید؛ جوییدن نام و گوهر من است. در زبان پهلوی واژه‌ی جستجو، جوییشن است. جستن=جوییدن=یوغیدن است. انسان در جستن با آنچه می‌جوید، به هم جوش می‌خورند. فرهنگ ایران میان درون‌سویی و برون‌سویی شکاف ایجاد نمی‌کند، بلکه در پیوند با هم به معنا می‌رسند. مولوی می‌گوید؛ هر که پوشیده است بر وی حال و رنگ جان او / هر جوابی که بگوید او به معنی سائل است (نمی‌داند) ، معنی چیم روند پیدایش این گوهر نادیدنی و ناگرفتنی، به پیکر دیدنی و گرفتنی است. شکوفایی چی، چیم است و شکوفایی چیستی، چیستا است